Ο 3ος τόμος του ελληνικού κοσμοσυστήματος καλύπτει τη σταδιοδρομία της οικουμενικής φάσης του ελληνικού ανθρωποκεντρισμού την περίοδο της βυζαντινής κοσμόπολης. Εξετάζονται στον τόμο αυτόν γιατί η ηγεσία της Ρώμης παρέδωσε τα κλειδιά της ηγεμονίας της οικουμένης στους Έλληνες, πώς εξελίχθηκε στο χρόνο η σχέση του ανθρωποκεντρικού ελληνισμού με τον φεουδαλικό μεσαίωνα και στο σύνολό του το ζήτημα της ταυτότητας του βυζαντινού κόσμου και της σχέσης του με τον προηγούμενο ελληνικό και ρωμαϊκό κόσμο. Θα ακολουθήσουν σύντομα οι δύο επόμενοι τόμοι που αφορούν στην ιδιοσυστασία της βυζαντινής οικουμενικής κοσμόπολης στο κοινωνικοοικονομικό, πολιτειακό, πνευματικό εκκλησιαστικό πεδίο, η σχέση της με την ευρωπαϊκή και αραβική περιφέρεια και εντέλει με τη μετάβαση στο νεότερο κόσμο. Οι τρεις αυτοί τόμοι ολοκληρώνουν με μια σφαιρική αποτίμηση της νεοτερικής “επιστήμης” για την οποία καταλήγει ότι είναι φορτωμένη με πολύ βαρύ ιδεολογικό φορτίο, ελάχιστη γνωστική προσήλωση στις πηγές και ένα εξαιρετικό γνωσιολογικό έλλειμμα.
Πρόλογος
Με τον Β΄ τόμο του παρόντος έργου εισήλθαμε στην εξέταση μιας φάσης του σύνολου ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος η οποία παραμένει πλήρως αχαρτογράφητος τόπος για τη νεότερη «επιστήμη». Αναφερόμαστε στη φάση τής μετά την κρατοκεντρική περίοδο οικουμένης. Πράγματι, ο νεότερος κόσμος είναι βαθιά πεπεισμένος ότι ο κοινωνικός άνθρωπος στην ανθρωποκεντρική του εκδοχή μέλλεται να παραμείνει ερμητικά στάσιμος στη φάση στην οποία εισήλθε μετά τη μακραίωνη θητεία του στη δεσποτεία. Την εν λόγω φάση, η καθ’ ημάς γνωσιολογία ταξινομεί στην κρατοκεντρική και όλως πρώιμη ανθρωποκεντρικά εποχή της εξελικτικής του βιολογίας.
Στις σελίδες του Β΄ τόμου διεξήλθαμε τα σχετικά με τη φύση της οικουμένης, τι κομίζει στο εξελικτικό γίγνεσθαι του κοινωνικού φαινομένου, την αιτιολογία όσο και τη δυναμική της μετάβασης σε αυτήν, τις εσωτερικές διεργασίες που οδήγησαν στην παγίωση και εντέλει στην ολοκλήρωση της γεωπολιτικής της πραγματικότητας.
Στον παρόντα Γ΄ τόμο και στους δύο που ακολουθούν εξετάζουμε την οικουμενική φάση υπό το πρίσμα της εσωτερικής ή, ορθότερα, της ανθρωποκεντρικής της ολοκλήρωσης. Διερευνούμε, επίσης, την εκκόλαψη των θεμέλιων προϋποθέσεων για την υπέρβαση της μικρής κοσμοσυστημικής κλίμακας που σηματοδοτείται από τη μετάβαση στην εποχή της μεγάλης κλίμακας.
Η περίοδος της οικουμενικής ολοκλήρωσης συμπίπτει με κοσμοϊστορικής σημασίας μεταβολές, που ανάγονται τόσο στις εσωτερικές της εξελίξεις όσο και στη σχέση της με τη δεσποτική περιφέρεια. Οι εξελίξεις αυτές, που θα αγγίξουν εντέλει το σύνολο της οικονομικοκοινωνικής, πολιτισμικής, αξιακής και ταυτοτικής ζωής της κοσμοπολιτείας, με προέχουσα την απόσειση της ώνιας εργασίας/δουλείας και τις συντρέχουσες μεθαρμόσεις της μητρόπολης πολιτείας και των πόλεων/κοινών, θα διαμορφώσουν ένα νέο περιβάλλον που θα μορφοποιηθεί στο κλίμα της δυναμικής προς τη μεγάλη κλίμακα.
Στο κλίμα αυτό, ήταν αναπόφευκτο να αρθούν οι ποικίλες όσες ρωμαϊκές επιβαρύνσεις της κοσμοπολιτειακής οικουμένης με αρχαγωγό την ανάκτηση του ελληνικού ταυτοτικού προσήμου της μητρόπολης πολιτείας. Πράγματι, όπως μαρτυρούν οι πηγές, ποτέ άλλοτε η κοινωνία και το κράτος της οικουμένης δεν ήταν τόσο ομοιογενώς ελληνικά στην παιδεία, στις σταθερές εθιμικές αναγωγές της καθημερινότητάς τους και στη σημειολογία της πολιτισμικής τους ταυτότητας.
Η εσωτερική αυτή μεθάρμοση της κοσμοπολιτειακής οικουμένης εγκαθίδρυσε, εξάλλου, μια ουσιωδώς διαφορετική σχέση με τη δεσποτική της περιφέρεια. Η εν λόγω σχέση αναλύεται στο ότι η ανθρωποκεντρική μήτρα επεδίωκε την προσκύρωση της δεσποτικής περιφέρειας στην τροχιά της μεγάλης, όχι της μικρής κλίμακας όπως άλλοτε. Το γεγονός ακριβώς αυτό είχε ως συνέπεια μια εξ αντικειμένου νέα συνάντηση μεταξύ τους, που σε βάθος χρόνου θα καθιστούσε τη δεσποτεία διαιτητή στις εξελίξεις, αφού επρόκειτο να κληθεί ως εμβρυουλκός χάριν υπέρβασης των εσωτερικών αγκυλώσεων της κοσμοπολιτειακής οικουμένης. Εξού και η μετάβαση στη μεγάλη κλίμακα συνδυάσθηκε εντέλει με την αλλαγή ηγεσίας, της οποίας το τίμημα στην ανθρωποκεντρική σημειολογία της εξέλιξης καταληκτικά απεδείχθη συντριπτικό.
Στον παρόντα τόμο, και στους δύο που ακολουθούν, υιοθετήσαμε την αποδεικτική μέθοδο με την κατά πόδας επίκληση των πρωτογενών πηγών καθώς και έναν εκ των ενόντων εντομολογικό διάλογο με τη νεοτερική «επιστήμη». Τούτο κρίθηκε αναγκαίο λόγω υπερφόρτωσης της καθόλα κρίσιμης αυτής περιόδου με πολλή ιδεολογία και σκοπιμότητες, οι οποίες μάλιστα επιβαρύνονται έκτοτε ολοένα και περισσότερο από το γνωσιολογικό έλλειμμα της νεοτερικότητας. Στο πλαίσιο αυτό, η επιλογή μας να αναφέρουμε τις πηγές στο πρωτότυπο δεν αφήνει καμία αμφιβολία ως προς το εννοούμενο εκ μέρους των συντακτών τους.
Υπό το πρίσμα αυτό, η κοσμοσυστημική γνωσιολογία εκτιμάται ότι κομίζει μια εκ βάθρων νέα Κοινωνική Επιστήμη με αποδεικτική πληρότητα και συνέπεια στα προαπαιτούμενά της. Η εγγραφή δε της βυζαντινής περιόδου στην ταξινομία του σύνολου ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος εκτιμάται ότι είναι από μόνη της ικανή να διαλευκάνει το μείζον ερώτημα σχετικά με τη φύση της νεοτερικότητας και την προοπτική της.
Τέλος, θέλω να ευχαριστήσω και από τη θέση αυτή όσους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο συνέδραμαν το έργο μας, ειδικότερα δε τους Λαοκράτη Βάσση, Βανέσσα Ντόμη, Διονύση Τσιριγώτη, Χρήστο Μπακογιάννη, Νίκο Τζιράκη, Μανώλη Τζώρτζη, Σωτήρη Αμάραντο, Κώστα Δούνα, Πολυχρόνη Καρσαμπά, Ορσαλία Συντελή, Δημήτρη Δάβαρη, Φώτη Παπαθανασίου, Λουκά Μακρέλη, τους εκδότες Αντώνη και Ανδρέα Σιδέρη, τις συνεργάτιδές τους Φωτεινή Σκουρή και Δήμητρα Φανάρη και οπωσδήποτε την κυρία Αλίκη Σαλίμπα, που επιμελήθηκε του κειμένου με εντομολογική αυστηρότητα.
Αθήνα, 01/05/2019
- Διατηρείται το δικαίωμα αναδημοσιεύσης του παρόντος άρθρου σε οποιοδήποτε μέσο, με απαραίτητη προϋπόθεση να αναγράφεται η παρούσα ιστοσελίδα και ο συγγραφέας ως πηγή. -
Περιεχόμενα
Πρόλογος ……………………………………………………………………………………………………………………………. 15
Εισαγωγή ……………………………………………………………………………………………………………………………. 19
ΜΕΡΟΣ Α΄
ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Η ΜΕΤΑΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΔΥΤΙΚΗΣ ΡΩΜΗΣ
ΣΤΗ ΔΕΣΠΟΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΤΑΥΤΟΤΙΚΗ ΜΕΤΑΛΛΑΞΗ
ΤΗΣ ΡΩΜΑΪΚΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΛΗΣ
Κεφάλαιο Α´
Το διακύβευμα της επιλογής μεταξύ (Ελληνικής) Ανατολής και (Λατινικής) Δύσης στη ρωμαϊκή
κοσμόπολη …………………………………………………………………………………………………………………………….. 67
- Η οριστική ανατροπή των κοινωνικοοικονομικών προϋποθέσεων που οδήγησαν στην πολιτική ηγεμονία
της Ρώμης …………………………………………………………………………………………………………………………… 67 - Η παράδοση της ρωμαϊκής κοσμόπολης στους Έλληνες. Η μετατόπιση του πολιτικού κέντρου
του ανθρωποκεντρικού κοσμοσυστήματος και το ζήτημα της ταυτοτικής σημειολογίας
της οικουμενικής κοσμόπολης ………………………………………………………………………………………………… 75 - Η «μεταστέγαση» της Δύσης στο δεσποτικό κοσμοσύστημα ………………………………………………………….. 78
α. Τα στάδια της δεσποτικής θητείας της Εσπερίας. Από την ιδιωτική στην κρατική δεσποτεία ………………………………….. 78
αα. Η περίοδος της ιδιωτικής δεσποτείας ………………………………………………………………………………………………………………………. 80
ββ. Η περίοδος της κρατικής δεσποτείας ……………………………………………………………………………………………………………………….. 83
β. Ο μεταβατικός χαρακτήρας της εσπεριανής κρατικής δεσποτείας. Η κρατοκεντρική δυναμική των πόλεων/κοινών
και η ενσωμάτωσή τους στην κρατική δεσποτεία……………………………………………………………………………………………………….. 85
- Η ρωμαϊκή κοσμόπολη ως ελληνικό καταπίστευμα. Η αναπόφευκτη πορεία της μετάβασης από την «Ρώμη»
στο «Βυζάντιο» …………………………………………………………………………………………………………………… 90
α. «Η Κωνσταντινούπολη δεν εγκατέλειψε τη Δύση». Η Ρώμη απλώς εξέπεσε στη δεσποτεία ……………………………………. 90
β. Ο βυζαντινός ελληνισμός ως ομοθετικός συνεχιστής και κληρονόμος της «αρχαιότητας» και οδηγός
του ανθρωποκεντρικού μέλλοντος …………………………………………………………………………………………………………………………….. 95
γ. Οι αποκρυσταλλώσεις στη ρηγμάτωση της βυζαντινής οικουμενικής κοσμόπολης με τη λατινική δεσποτική
Εσπερία ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 100
- Από το «ρωμαϊκό» στο «βυζαντινό» πολιτικό ιμπέριουμ. Το Βυζάντιο ως πολιτικός ιδιοκτήτης της Ρώμης
και ο λατινικός κόσμος …………………………………………………………………………………………………………. 111
α. Η μακρά αμφιθυμία της λατινικής Εκκλησίας, ανάμεσα στη βυζαντινή οικουμενική κοσμόπολη και στη φραγκική
δεσποτεία. Το «πρωτείο» ως πολιτικό διακύβευμα ……………………………………………………………………………………………………. 111
β. Η συρρίκνωση του ελληνικού ανθρωποκεντρισμού ως ευθεία απόρροια της ρωμαϊκής ηγεμονίας.
Η βυζαντινή οικουμένη αντιμέτωπη με το αδιάβατο σκότος της εσπεριανής δεσποτείας …………………………………………. 119
Κεφάλαιο Β´
Το Βυζάντιο στην τυπολογία του ελληνικού κοσμοσυστήματος. Η βυζαντινή περιοδολογία
της ελληνικής οικουμένης ………………………………………………………………………………………………………. 123
- Η πρωτοβυζαντινή εποχή. Ο ελληνισμός ως εκ νέου πολιτικός διατάκτης της ανθρωποκεντρικής οικουμένης.
Ο σταδιακός εξελληνισμός της μητρόπολης πολιτείας ………………………………………………………………… 123 - Η μεσοβυζαντινή εποχή ως κρίσιμος κόμβος στον καθολικό μετασχηματισμό της ελληνικής/
ανθρωποκεντρικής οικουμένης ………………………………………………………………………………………………. 127
α. Από την οικουμενική στην εθνική σημειολογία της κοσμόπολης ……………………………………………………………………………. 127
β. Το τέλος των εμφυλίων, το διακύβευμα της εικονολατρίας, η δυναμική της μεγάλης κλίμακας και η ομολογία
της ελληνικής ταυτοτικής μεθάρμοσης του Βυζαντίου ……………………………………………………………………………………………. 134
- Η άνω βυζαντινή εποχή. Η ελληνική σήμανση της εθνικής ιδεολογίας ως πεδίο συνάντησης
των «αντιπάλων», ως αφετηρία για τη νέα πνευματική απογείωση της ελληνικής οικουμένης και
ως διακύβευμα για την καθολική ανασύνταξη της βυζαντινής κοσμόπολης ……………………………………… 141 - Η ύστερη βυζαντινή εποχή. Ο πολιτικός πολυμερισμός της οικουμενικής κοσμόπολης ………………………. 146
ΜΕΡΟΣ Β΄
ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΘΝΟΣ-ΚΟΣΜΟΣΥΣΤΗΜΑ
ΚΑΙ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
Κεφάλαιο Α´
Το έθνος-κοσμοσύστημα. Από τη ρωμαϊκή στην ελληνική σήμανση της κεντρικής
πολιτείας. Από την πόλη στη μητρόπολη …………………………………………………………………………………… 153
- Το ταυτοτικό διακύβευμα του Βυζαντίου …………………………………………………………………………………. 153
α. Η διερώτηση για την ταυτοτική σημειολογία της βυζαντινής οικουμένης ………………………………………………………………. 153
β. Το έθνος κοσμοσύστημα και η ελληνική σήμανση της μητρόπολης πολιτείας ……………………………………………………….. 159
γ. Από την πολιτική συνάφεια του έθνους κοσμοσυστήματος με την ελευθερία των πόλεων στη μεταστέγασή του
στην ελευθερία της μητρόπολης ………………………………………………………………………………………………………………………………. 162
δ. Οι πολιτικές επιπτώσεις της ταυτοτικής μεθάρμοσης της μητρόπολης. Η κοσμόπολη ως πολιτειακή συνιστώσα του έθνους-κοσμοσυστήματος ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 167
- Η βυζαντινή μεθάρμοση της οικουμενικής κοσμόπολης ………………………………………………………………. 180
α. Η καταπιστευματική οικειοποίηση της ρωμαϊκής κοσμόπολης από τον ελληνισμό και το βυζαντινό
προσωνύμιο του κράτους …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 180
β. Η ρωμαϊκή πολιτειότης ως ισοδύναμο του ανήκειν στην ελληνική γενεαλογία της συλλογικής ταυτότητας.
Η «ρωμαϊκότης/ρωμιοσύνη» ως πολιτικό πρόταγμα του ελληνισμού άρρηκτα συνυφασμένο με την ιδιοκτησία
της οικουμενικής κοσμόπολης …………………………………………………………………………………………………………………………………. 197
- Το ελληνικό υπόβαθρο του έθνους κοσμοσυστήματος και το νέο θρησκευτικό παράδειγμα …………………. 199
α. Το διακύβευμα της συμφιλίωσης της νέας θρησκείας με το ελληνικό ανθρωποκεντρικό έθος της οικουμενικής
κοσμόπολης ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 199
β. Από τον εκχριστιανισμό του ελληνισμού στον εξελληνισμό της νέας θρησκείας ……………………………………………………… 217
- Το εθνικό στο μέσον της οικουμένης και το πρόσημο των εμφυλίων ………………………………………………. 228
α. Το εθνικό και η συνάντησή του με τη ρωμαϊκή (κοσμο-) πολιτειότητα και με το νέο θρησκευτικό παράδειγμα ……. 228
β. Η διχαστική αντινομία του ελληνισμού και η ρωμαϊκή πολιτική προσομοίωση της οικουμενικής κοσμόπολης.
Μεθαρμόσεις στην εθνική ιδεολογία ……………………………………………………………………………………………………………………….. 238
γ. Οι εξελίξεις στο πεδίο της οικουμένης και οι επιδράσεις τους στην εθνική ιδεολογία της κοσμόπολης …………………. 244
δ. Η λαϊκή εκφορά της εθνικής ιδεολογίας στον ακριτικό κύκλο ………………………………………………………………………………… 251
ε. Το σύνολο εθνικό πρόταγμα αντιμέτωπο με την πολεοκεντρική ανασυγκρότηση της ελληνικής οικουμένης ………… 256
Κεφάλαιο Β´
Η ελληνική συνείδηση κοινωνίας, η ελληνική εκδοχή του χριστιανισμού και η ελληνική εκφορά της ιδέας
της Ρώμης ……………………………………………………………………………………………………………………………. 261
- Η γραμμική ομοθεσία της ελληνικής συνείδησης κοινωνίας …………………………………………………………. 261
α. Η εθνική συναδέλφωση του χριστιανού Έλληνα με το προχριστιανικό πρόσημο του ελληνισμού …………………………. 261
β. Η εγκατάσταση της «αρχαιότητας» στον χριστιανικό ναό ως πράξη υψηλού συμβολισμού της ελληνικής εθνικής
συνέχειας ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 278
γ. «Έθη ελληνικά τε και εθνικά κατά παράδοσιν εποίουν τινές, και ποιούσι, μηδέ ειδότες τι δηλούσι
τα γινόμενα…» ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 282
δ. Οι διανοητικές επεξεργασίες της ελληνικής ομοθεσίας της εξέλιξης ………………………………………………………………………. 288
- «Ημίν οι και του γένους εσμέν και της γλώσσης αυτοίς [τοις Έλλησι] κοινωνοί και διάδοχοι». Η ελληνική
εκφορά της ιδέας της Ρώμης και το διακύβευμα της κοσμοπολιτειακής ταυτότητας. ………………………….. 298
α. Η «ημετέρα» ή η «καθ’ημάς» Ρώμη και ο «Έλλην τη φωνή» και «το γένος» της πρώτης βυζαντινής εποχής ……….. 298
β. «Οι Ρωμαίοι εξ Ελλήνων καταγόμενοι βασιλείς» και οι Γραικοί «εξ Ελλήνων χριστιανίσαντες» της μέσης
περιόδου. Ο «Γραικός είναι το γένος» και ο «βασιλεύς Γραικών», όστις «εν τω γένει των Ελλήνων ημών
βασιλεύει» ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 319
γ. Η ελληνίδα Ρώμη, πατρίδα των «εν υμίν Ελλήνων», «το κοινόν τούτο πάσης Ελλάδος», «των νυν απανταχού
της ημετέρας Ελλήνων» …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 331
δ. «Εσμέν γαρ ούν ων ηγείσθαι τε και βασιλεύετε Έλληνες το γένος» (Γεμιστός), διότι «Ελλήνων γαρ εσμέν παίδες»
και «η πατρίς ημών [είναι η] Ελλάς» (Γεννάδιος). …………………………………………………………………………………………………… 337
ε. Οι Έλληνες το γένος είναι «Έλληνες άνθρωποι και την Ελλήνων φωνήν τε και γλώτταν προϊέμενοι
και τιμώντες ελευθερίας» …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 343
ζ. Η «ρωμ(α)ιοσύνη» ως υπεκδοχή του «Έλληνος είναι το γένος» του συνόλου έθνους κοσμοσυστήματος ………………. 352
- Οι Έλληνες και οι εθνικοί «άλλοι» …………………………………………………………………………………………. 355
α. Οι Έλληνες/Γραικοί με τα μάτια των «άλλων» ……………………………………………………………………………………………………….. 355
β. Οι Έλληνες/Γραικοί, οι Λατίνοι, η γραικική Εκκλησία, η παπική θεοκρατία και το διακύβευμα του «ρωμαϊκού
ιμπέριουμ». Η ρωμαϊκή πολιτειότης ως ιδιώνυμο του έθνους των Ελλήνων …………………………………………………………… 359
- Η σταθερά της ελληνικής συνείδησης κοινωνίας στο σημείο της μετάβασης από την οικουμενική
στην εθνική κοσμόπολη ……………………………………………………………………………………………………….. 369
α. Από τη «ρωμαϊκή»/«βυζαντινή» πολιτική οικουμένη στην ελληνική εθνική σημειολογία της κοσμόπολης ………….. 369
β. Η έξοδος της λατινικής Εκκλησίας από τη βυζαντινή κοσμόπολη ………………………………………………………………………….. 379
γ. Το κοσμοϊστορικό διακύβευμα της πολιτισμικής/εθνοτικής μεθάρμοσης του Βυζαντίου και η κατακλείδα
της σύγκρουσης μεταξύ της Λατινικής Eκκλησίας και της Βυζαντίου κοσμόπολης ……………………………………………….. 383
δ. «Τις αγνοεί ότι ο κλήρος της διαδοχής (της ιδιοκτησίας της Ρώμης) εις το ημέτερον (το ελληνικόν) διέβη γένος
και ότι ημείς είμεθα οι τούτου κληρονόμοι και διάδοχοι;» ……………………………………………………………………………………… 399
- Οι σταθερές της ελληνικής παιδείας και της ομόλογης συνείδησης κοινωνίας ως ταυτοτικό ιδιώνυμο
της νέας Ρώμης …………………………………………………………………………………………………………………… 422
α. Οι θεμέλιες παράμετροι της πολιτισμικής έννοιας του έθνους. Η καταγωγική διάσταση του ανήκειν,
η γλώσσα, η παιδεία, στην κοινή συνείδηση κοινωνίας …………………………………………………………………………………………… 422
β. Από τη διχοστασία στην εθνική συνάντηση του ελληνισμού. Η δυναμική της μεγάλης κλίμακας και η διέγερση
της δεσποτικής Εσπερίας …………………………………………………………………………………………………………………………………………. 437
γ. Το εθνικό πρόταγμα ως πολιτικό διακύβευμα ………………………………………………………………………………………………………….. 448
- Μια συνολική αποτίμηση του ταυτοτικού ζητήματος στο Βυζάντιο. Το ελληνικό έθνος κοσμοσύστημα
ως παραδειγματικό συνακόλουθο της οικουμενικής ολοκλήρωσης και ως εφαλτήριο για την αρχή
μετάβασης στη μεγάλη κλίμακα …………………………………………………………………………………………….. 451
α. Η διερώτηση για το ελληνικό έθνος κοσμοσύστημα. Οι σταθερές και οι μεταβλητές στο βάθος του Βυζαντίου.
Το πολιτικό διακύβευμα της ρωμ(α)ιοσύνης ως θεραπεύουσα παράμετρος της ελληνικότητας ……………………………… 451
β. Η πολιτισμική και η ταυτοτική μεθάρμοση της Ρώμης σε Βυζάντιο ως η κορωνίδα της ελληνικής
του συνεπαγωγής ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 460
Επίλογος ……………………………………………………………………………………………………………………………… 469
Βιβλιογραφικές αναφορές ………………………………………………………………………………………………………. 479
Χάρτες ………………………………………………………………………………………………………………………………… 517
Ευρετήριο ονομάτων ……………………………………………………………………………………………………………… 545
Ευρετήριο εννοιών και όρων …………………………………………………………………………………………………… 557
- Διατηρείται το δικαίωμα αναδημοσιεύσης του παρόντος άρθρου σε οποιοδήποτε μέσο, με απαραίτητη προϋπόθεση να αναγράφεται η παρούσα ιστοσελίδα και ο συγγραφέας ως πηγή. -
